جنبش کاربرد آزمون های روان شناختی در کار

سالیان سال است که در مراکز و دفاتر خدمات روان شناسی و مشاوره از آزمون های روان شناختی برای سنجش هوش، خلاقیت، شخصیت، سلامت روان و ... استفاده می شود. هرچند بارها شاهد آن بوده ایم که غیر متخصصین، افراد بی تجربه و حتی افرادی که در زمینه روان شناسی سر رشته ای ندارند از این آزمون ها استفاده کرده اند. 

سوال هایی که در این زمینه مطرح می شوند به قرار زیر است:

1) چه کسانی می توانند آزمون های روان شناختی را اجرا و تفسیر کنند؟

2) آیا آزمون های موجود اعتبار مناسب را دارند؟

3) آیا در ایران شرکت یا سازمان تخصصی برای سنجش های روان شناختی وجود دارد؟

4) حوزه های کاربرد آزمون ها کدام است؟

در پاسخ به اولین سوال، طبق نظر بزرگان روان سنجی و روان شناسی ایران فارغ التحصیلان کارشناسی ارشد، دانشجویان و فارغ‌التحصیلان دکتری روان سنجی بهترین افراد برای ساخت، اجرا و تفسیر آزمون های روان شناختی هستند. پس از آن دانشجویان و فارغ‌التحصیلان دکتری روان شناسی، به خصوص روان شناسی بالینی که دوره های تخصصی آزمون را گذرانده اند، مجاز به اجرا و تفسیر آزمون‌ها هستند.

از نظر اعتبار و روایی آزمون های موجود، یعنی تعمیم پذیری و ثبات نتایج آزمون ها، می توان آنها را به چند گروه تقسیم کرد. 

1) آزمون هایی که فقط ترجمه آزمون های خارجی هستند، 2) آزمون هایی که ترجمه  و بومی شده ایران هستند، که گروه اول غیر علمی هستند و تعداد زیادی از آنها در اینترنت موجود است. گروه دوم خود به چند دسته تقسیم می شود: 1) هنجار شده اند، 2) سال ها قبل هنجار شده اند (بیش از پنج سال قبل)، 3) هنجار جدید دارند. به علت تغییرات اجتماعی و فرهنگی بهترین نوع، آزمون های با هنجار جدید هستند. در میان آزمون هایی که به تازگی هنجار شده اند، بحث تعمیم پذیری مطرح می شود. بیشتر آزمون ها در میان دانشجویان و یا گروه های خاصی اجرا و هنجار شده است و نمی توان نتایج آن را به سایر اقشار و گروه ها تعمیم داد. به این ترتیب بهترین آزمون ها، آنهایی هستند که ترجمه شده بومی بوده، هنجار جدید داشته و در سطح کشوری و یا در میان گروه های متعددی هنجار شده باشند. از نظر روایی یا ثبات نتایج، نتایج بین 6 ماه تا یک سال ثبات دارند. یعنی در صورت تکرار آزمون، همان نتیجه اولیه به دست خواهد آمد. البته به شرطی که تفسیر نتایج توسط روان سنج برای کاربرد متفاوتی صورت نگرفته باشد. در نتیجه تفسیر آزمون ها توسط روان سنج با تجربه می تواند برای کاربری‌های مختلف تعریف شود اما اصل نتیجه ثابت باقی می ماند.

در پاسخ به این سوال که آیا آزمون هایی با اعتبار و روایی مناسب در ایران وجود دارند، باید گفت بله، اما به تعداد کم و غیر قابل دسترس برای همگان.

در سال 1389 جناب آقای دکتر افروز رییس وقت سازمان نظام روان شناسی و مشاوره به منظور ایجاد بانک آزمون‌های روان شناختی معتبر و به روز، مرکز ملی خدمات روان سنجی را با ریاست جناب آقای دکتر حسن پاشا شریفی و با مسئولیت اجرایی سرکار خانم دکتر آناهیتا صالح در این سازمان تاسیس کرد. این مرکز اولین و آخرین مجوز تایید آزمون خود را به آزمون رغبت دبیرستان موسسه فرهیختگان جوان اعطا کرد و به دلیل تغییر رییس سازمان و به تبع تغییر در راهبردها و اهداف مدیریت جدید، موجودیت این مرکز بسیار کمرنگ و کاملا محو شد. همزمان با پایان فعالیت مرکز ملی خدمات روان سنجی «شرکت سنجش ساز و کار آرامیس» با نظارت دکتر شریفی و مدیر عاملی دکتر صالح فعالیت خود را در زمینه ساخت و هنجار آزمون های معتبر روان شناختی و فعالیت های مرتبط آغاز کرد. ناگفته نماند که در این بین شرکت ها و گروه های دیگری نیز وجود دارند که بخشی از فعالیت خود را به سنجش و اندازه گیری اختصاص داده اند.

آزمون های روان شناختی در سرتاسر دنیا در تمامی حوزه ها از جمله خانواده، تحصیل و کار به طور گسترده مورد استفاده قرار می گیرد. کاربردهای متداول آنها برای استخدام، ارتقای شغل، تعیین رشته تحصیل، سلامت روان شناختی افراد، تشخیص مشکلات خانواده و ... است. در ایران علاوه بر کاربرد آزمون ها در امر مشاوره، در حوزه تحصیلی از آزمون رغبت سنج شغلی – تحصیلی برای انتخاب رشته در مدارس استفاده شده است. در حوزه کار اولین کاربرد رسمی آزمون‌ها، استفاده از پرسشنامه شخصیت در آزمون استخدامی وزارت امور خارجه بود که در سال 89 توسط سازمان نظام روان‌شناسی انجام شد. کاربرد گسترده آزمون ها در سال 1390 توسط بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی با هدف تشکیل پرونده روان شناختی کارکنان و تدوین چشم انداز منابع انسانی انجام شد و هفت آزمون روان شناختی مورد استفاده قرار گرفت. با توجه به گستره اجرای کشوری آزمون ها و ترجمه و تصحیح مجدد آزمون ها توسط دکتر شریفی و دکتر صالح، هنجار مناسبی برای این آزمون ها به دست آمد که امروزه از آن در امور استخدامی، ارتقای شغلی، تطبیق شغل و شاغل و ... استفاده می شود.

در مجموع حوزه های کاربرد آزمون های روان شناختی در کار به شرح زیر است:

- استخدام و جذب نیرو

- انتخاب و تغییر شغل

- تشکیل پرونده روان شناختی کارکنان (سلامت)

- ارتقا یا تنزل رتبه کارکنان

- بررسی شرایط کار

- تعیین نیازهای آموزشی روان شناختی

- تیم سازی

- گزینش مدیران برتر

- سنجش شایستگی  و ...